Özimizni-özimiz qutquzayli, küch birlikte, ish ömlükte
Tewsiye qilghuchilar: Abduqadir Islam, Abduweli Ayup, Aytursun Osmanowa, Ekber Qurban, Eqide Tursun, Erkin Dölet, Exmetjan Qadir, Lutpulla Köktürk (isimlar élipbe tertipi boyiche tizildi)
2017-yil Öktebir
Eskertish : bu uzun muddetlik pilan bolghachqa maqalining hejimi chongraq. Axirghiche oqup chiqishingizni ümid qilimiz.
Kirish söz
Pul ghayimizni ishqa ashurushtiki birdinbir tayanchimiz emes, emma uning ghayimizni ishqa ashurushta roli chong. Paaliyetlirimizni kespiyleshtürüsh, sistémilashturush we uzun muddetlik pilan boyiche rawajlandurush üchün maliye asasimizni chingdashqa toghra kélidu. Bir shexs, bir aile, bir teshkilat yaki bir dölet miqyasida bolsun maliye xamchotini toghra mölcherlesh shu kölemde ghelbe qilish yaki meghlup bolushqa biwaste tesir körsitidu. Xitayning ene shu maliye-iqtisadni qoral qilip turup etrapidiki döletlerni sétiwélip, chami yetmigen döletlerge xiris qilip, rezil qolini weten sirtida paaliyet élip bériwatqan Uyghurlargha uzitiwatqanliqi hemmimizning ichini puchilimaqta. Buningdin 94 yil muqeddem, iptixarliq shairimiz abduxaliq Uyghur töwendikilerni yézip bizni eskertken:
“Hey, péqir Uyghur, oyghan, uyqung yéter,
Sende mal yoq, emdi ketse jan kéter.
Bu ölümdin özengni qutquzmisang,
Ah, séning haling xeter, haling xeter.”
Halbuki, taki bügünki qeder téxiche xeterlik halette turmaqtimiz. Sende mal bar, mende mal bar, démek bizde mal bar! Néme üchün malni jughlap jénimizni qutquzmaymiz? Özimizni peqet özimizla qutquzalaydighinimiz qayta ispatliniwatqan bügünki weziyette, nurghun wetenperwer, otyürek qérindashlirimiz waqtini, xizmitini, ailisini, qénini hetta jénini tikip weten we millet üchün xizmet qildi we qiliwatidu. Beziliri iqtisadiy qiyinchiliq tüpeylidin chékinishkimu mejbur boldi. Ulardin allah razi bolsun, emma shundaq dep qoyupla oltursaq bolmaydu. Chünki quruq taghar öre turmaydu. Nurghun qérindashlirimizning wijdani bolsimu özi qilalighudek emeliy ish tapalmaywatidu yaki qilghusi bar ishlargha yalghuzluq qiliwatidu. Hazirqi weziyette, “men néme ish qildim? Men néme qilalaymen?” dégendek soallarni köprek sorash lazim. Ata bowilirimiz qilghan jenglerde qoshunni yezek, ilghar, jewen’ghar, beren’ghar, qelb, chirin’ghar, chaghdawul, turshawul dep her xil türge bölüshni bilgen. Hemme ademni chirin’ghargha heydesh ghelbe bilen axirlashmaydu. Xelqimiz ténch yol bilen mesilini hel qilishni yaqlaydighan hazirqi weziyette, muhajirettiki xelqimiz Uyghurluqni saqlashtin ibaret bir mewjudiyet jéngige duch keldi. Bu jengde ghelbe qilish üchün, bir-birimizning tutqan yoligha hörmet qilip, yeng ichide chüshenche hasil qilip, her bir kesiptiki, her bir yoldiki kishining rolidin toluq paydilinishni bilishimiz kérek. Hazirqidek zamaniwiy dunyada ammiwiy taratqulardin ünümlük paydilinish yaxshi ish, emma u yerde peylasoplardek bayanimizni élan qilip qoyup bashqilarning ni bésishini sanap saqlap olturush bizni mewjutluqimizni saqlash jeng meydanidin yiraqlashturup buruqturma qilidu. Heqiqeten emeliy ish qilishni xalisaq, réal dunyaghimu teng béqip, chamimiz yetken derijide sistémiliq, pilanliq heriket qilishimiz kérek. Shundaq qilishni xalisingiz, Uyghurluqimizni saqlap qélish üchün qilghili bolidighan ishlarni qilip, Uyghur medeniyiti ichide yashash sharaiti hazirlashqa dewet qilidighan bu ikki pilanni qollang.
Bu maqalide yuqiridiki nuqtilarni közde tutup, ghayimizni ishqa ashurushqa ul sélish üchün, her bir dölette kamida 100 ademni yaki 100 ailini heriketlendürüp, sap kirimining 1% ni bérish pilani(qisqiche “1% pilani” dep élinidu) arqiliq maashliq kespiy ishleydighan bir adem turghuzush; birlikte meblegh sélip Uyghurlarning paaliyet hem medeniyet merkizi bolghusi “Uyghur öyi” qurush pilani bayan qilinidu.
Hazirqi teshkilatlarning kirim menbesi we mexsus xizmetchiler sani
Hazir her qaysi döletlerde paaliyet élip bériwatqan teshkilatlarning asasliq iqtisadiy menbesi xelq’ara fondi jem’iyetler, undin bashqisi shexsiy fondlar yaki saxawetchiler we zakat ayrighuchilar. Shexslerdin kélidighan yardem turaqsiz yaki kapaletsiz. Fondi jem’iyetler yardimining yilliq sommisi nisbeten muqim bolghini bilen uni qolgha keltürüsh üchün emeliy paaliyetlerni körsitip, xizmet doklati körsitip qayil qilish kérek. Bezide hökümet yaki hoquq tutqan siyasiy partiye almashsa bu sommida özgirish bolidu, hetta yardem toxtap kétidighan ehwallarmu körülidu. Qandaq bolishidin qet’iynezer, dölet yardimi banka hésabatigha kiridu. Uning ishlitilish ehwali toghrisida éniq doklat bérilidighan bolghachqa bashqurush we ishlitish jehette mesile yoq dep qarashqa bolidu.
Gherb dunyasidiki teshkilatlarda maashliq ishleydighanlarning omumiy sani 10 gha yetmeydu. Bu san xitayning éytishiche 10 milyon, bizning perizimizche 20 milyondin artuq nopusi bar Uyghur millitining dawasini xelq’aragha anglitishqa qet’iy yetmeydu. Ejiba bundaq kishilerning sanini 20 qilishqa qurbitimiz yetmesmu? Bu teshkilleshke we siz hem bizning wijdanimizgha baghliq. Bu hörmetke sazawer kishilirimiz weten-millet ishini kespiy shekilde jan-dili bilen ishlewatidu. Bizdek zulumgha uchrighan bashqa milletler teshkilatigha sélishturidighan bolsaq, bizdiki bundaq mexsus ishleydighan kishilirimizning heddidin ziyade az bolushi bizni oygha sélishi kérek.
Shexslerdin yardem toplash jeryanida saqlan’ghan mesililer
Özidin “weten-millet üchün néme qildim?”, “men néme qilalaymen?” dégendek soallarni soraydighanlar barghanséri köpeymekte. Buni bayqighan we yardem bergüchiler ensireydighan ishlarni tonup yetken bir qisim oyghan’ghan kishilirimiz yardem toplighan we toplawatqan bolsimu, yenila yuqiridiki mesililerdin toluq xaliy bolalighini yoq. Ishinimizki, tejribe-sawaqlarni yekünlesh we bashqa milletlerning kesipleshken teshkilatliridin öginish arqiliq kespiy sewiyede yardem toplashni emelge ashurghili bolidu.
Teshkilatlar paaliyitige, yétim-yésirlar we bashqa éghir künlerde qalghanlargha yardem bérish üchün torda, yighilishlarda, héyt-bayram künliride we bashqa paaliyet jeryanida janliq chaqiriqlar élan qilinip melum netijige érishti. Emma, bu jeryanda töwendikidek yétersizliklermu körüldi:
- Neq pul bergenlerge pul alghanliq taloni bermeslik
- Teshkilat hésabati ishletmey birawning shexsiy hésabatini ishlitip yardem yighish
- Yardemning ishlitilish ehwalidin doklat bermeslik
- Yardem bergenlerning mexpiyitini saqlap xatirjem qilishqa yéterlik köngül bölmeslik
- Sijil yardem méxanizmi shekillendürelmeslik
- Yardem élish usulini zamaniwilashturmasliq, bashqilarning waqtini élish
Bundin 5-6 yil burun “yardemni wakaleten yetküzüp bergüchi” dep élan qilin’ghan kishining neq pul sheklide yighilghan yardemni yetküzüshni ret qilghanliqidek ishlargha shahit kishilermu bar. Wakaletchi kishi “bu pulni men yetküzüp bersem jayigha ishlitishige ishench qilalmaymen, neq pul pishshiq ash, shunga men almay turay” dep ipade bildürgen. Bu kishining kimliki muhim emes, emma bu bolghan ish. Shunga, ishenchni qolgha keltürüsh intayin muhim. Yuqiridiki töt nuqtigha ehmiyet bérish yardem bergüchining ishenchisini ashuridu. Bezi döletlerdiki baj idarisi ammiwiy teshkilatlargha bergen yardemni yilliq tapawet béjidin chiqiriwétip azraq baj töleshke qoshulidu. Talon shuninggha ispat üchünmu ishlitilidu, shunga uni yardem bergüchi almaymen désimu zorlap bérish kérek. Chünki uning bir kötiki arxipta qalidu. Yuqiridiki “sijil yardem méxanizmi” dégende qerellik (ayliq, pesillik yaki yilliq) emma az sommiliq yardem qilish usuli berpa qilishni körsitidu. Mesilen: köpinche döletlerde, téléfon pulini töleshte köpinche ehwalda téléfon shirkitining abont heqqini her ayda banka hésabatimizdin aptomatik chiqiriwélishigha qoshulup imza qoyimiz. Yardem yighishni shuninggha oxshash shekilde qilish, nisbiy kapaletlik xamchot boyiche bir yilliq yaki uzun’gha sozulghan pilanni emelge ashurushqa paydiliq. Yeni, birla qétimda 120$ yardem qilishni qolgha keltürüshke qarighanda, her ayda 10$ din yardem qilishni tekitlesh ewzel. Bundaq qilishni adem sanini köpeytish bilen birleshtürsek, bir-ikki yil yaki uningdinmu uzun’gha sozulghan sijil yardem méxanizmi yaritishqa paydiliq. “yardem élish usulini zamaniwilashturmasliq” dégende, döletler ara pul yollashtiki chiqimni azaytish we yardem qilghuchilargha qolayliq yaritish üchün, teshkilatlar turushluq döletlerde ishlitilidighan Paypal, Crowdfunding, Gofundme ge oxshap kétidighan yaki bashqa kirédit kartisi bilen pul toplashtek asan usullarnimu ishlitish kérek. Bezilerning az miqdardiki yardemni élish üchün, birawning öyige bérip waqtini élish uyaqta tursun yardem sommisidin köprek chiqimgha uchritip “méhman bolghini”dek ishlarmu körüldi. Chünki Uyghurchiliqta birsi öyge baray dése yaq dégili bolmaydu, kelgen ademni yardem pulini béripla udulla yolgha sélip qoyghili bolmaydu… Qisqisi bashqilarning waqtini élishtin saqlinish kérek.
Yardem bérish obyéktini we usulini toghra tallash
Yardem bérishke teshkilligenler tonulghan xelq’ara yardem teshkilatlirining ish qilish usulidin öginip “égizge yamashqanni yölesh; béliq bermey béliq tutushni ögitip qarmaq bérish; yalghuz béliq tutushtin bille béliq tutushni ögitish…” qatarliq usullarni sinaq qilish kérek. Sharait yar berse topliship olturaqliship, ishqa orunlishish pursiti yaritish yaki öz ara yardemni yolgha qoyush. Mesilen: ishsiz 5 ailining birdin kichik balisi bolsa, 5 adem 5 balini ayrim-ayrim baqmay ularni yighip 1-2 adem layiqida heq élip besh baligha qarisa, qalghan 4-3 adem bashqa yerde ishleydighan sharait izdesh dégendek. Bu heqte her qaysi döletlerde yardem bérishke teshkilligenlerning tejribisi bar dep qaralghachqa köp toxtalmaymiz.
“1% pilani” qandaq yolgha qoyulidu?
Bu resimdiki bayanatchining 100% diqqitini yighip Uyghur awazini anglitishi üchün kamida 100 Uyghur 1% din qollap uni yöliyelemduq? Bu sizge, shundaqla bizge baghliq. Muhajirettiki Uyghurlarning köpinchisi ottura asiya, türkiye, shimaliy amérika, yawropa we awstraliyege jaylashqan. Bu dölette yashawatqan Uyghurlar shu dölet puqraliridek oxshimighan pirsent boyiche baj töleydu. Dunyadiki barliq döletlerning baj nisbitige qaraydighan bolsaq (https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_countries_by_tax_rates) sap kirimining az-köplikige qarap 0% din 51.95% giche baj tapshuridighanliqini bilimiz. Bu yerdiki 0% eng töwen baj élish chékige toshmaydighanlarnimu körsitidighan bolup noqul halda héchqandaq kirim yoq dep qarash bolmaydu. %51.95 baj töleydighanlar esheddiy baylar dep qaralsa xata ketmeydu. Démek, eshu dölettiki bashqa puqralar öz dölitini tereqqiy qildurush üchün tapawitining yérimidin köprekini wetini üchün bérishke razi. Pichaq söngekni téship ötüwatqan bügünkidek künde, muhajirettiki Uyghurlar sap kirimining 1% ni weten-millet üchün serp qilsa éghir kelmeydu. Hazirqi yardem toplash jeryanida saqlan’ghan mesililer toluq hel qilinsa özlikidin kirimining 1% ni béridighan kishiler choqum chiqidu. Bu pilanning teshkiliy qurulmisi töwendikiche:
- Merkiziy yardem teshkilati qurush we banka hésabati échish
- Her dölette tarmaq yardem teshkilati qurush we banka hésabati échish
- Her tarmaq yardem teshkilatida eng az bolghanda 10 elchi bolush
- Her elchi eng az bolghanda 10 adem (yaki aile) ni her ayda sap kirimining 1% ni bérishke maqul keltürüsh (özini öz ichige alidu)
1% pilanini qaysi teshkilat yol qoyidu? Teshkilligüchilerge qandaq shertler qoyulidu?1% Pilani Teshkiliy Qurulmisi
Merkiziy teshkilat yolgha qoyidu we teshkilleydu. Bu yerdiki merkiziy teshkilat yéngidin qurulsimu bolidu, yaki hazir bar bolghan teshkilatlarning xalighan biri üstige alsimu bolidu.
Teshkilat qurush asan ish, emma kishilerni uyushturup, teshkilatning höddisidin chiqip uzun muddetlik pilan bilen sijil paaliyet qilish qiyin. Teshkilligüchining wijdanliq, wetenperwer, milletperwer bolushila kupaye qilmaydu. Uningdin sirt, teshkilligüchi turushluq döletning medeniyiti, tili, qaide-tüzümliri, siyasiy, iqtisadiy ehwali, éqim mesililiri we diplomatiye qatarliqlardin xewiri bar bolushi, üzlüksiz tiriship ilgirilesh rohi bolushi telep qilinidu. Rehberlik qilghuchi choqum aliy peziletlik, uyushturush iqtidarigha ige, éghir-bésiq, chiqishqaq, her bir ademning artuqchiliqini tonup küchke aylanduralaydighan, hemme ademge barawer muamile qilidighan, oxshimighan pikirlerni anglap paydiliqlirini qobul qilishni bilidighan bolushi kérek. Démokratiye pirinsipi boyiche ish béjirishi, bashqilargha özining pikirini tangidighan bolmasliqi, bashqilarning pikiri öziningki bilen oxshimisa chéchilmasliqi, rehberlik ornida saylamsiz turuwalmasliqi, hakawurluq, qizghinish, körelmeslik, nam-ataq qoghlishish … qatarliq illetlerdin yiraq bolushi kérek.
1% pilanidin yighilghan pullar némige ishlitilidu?
Töwendiki ishlargha:
- Teshkilat chiqimi
- Uyghur awazini anglitish üchün muqim ishleydighan kespiy xadimning maashi
- Teshkilat orunlashturghan her xil paaliyetler
- Qiyinchiliqi barlargha yardem, alahide xizmet körsetken, yaxshi oqughanlargha mukapat
Néme üchün tarmaq teshkilatta ishleydighan xadimgha maash bérilidu? Qanchilik bérilidu?
Nurghun wetenperwer, otyürek qérindashlirimiz waqtini, xizmitini, ailisini, qénini hetta jénini tikip weten we millet üchün xizmet qiliwatidu. Beziliri turmushini qamdash üchün qoshumche jismaniy emgeknimu teng qiliwatidu. Beziler her xil qiyinchiliq tüpeylidin chékinishke mejbur boldi. Tarmaq teshkilatqa wetenperwer we milletperwer kishiler mes’ul bolidu. Ghayimizni emelge ashurushta ene shundaq otyürek kishilirimizge tayinimiz. Undaq bolghaniken, ulargha turushluq döletning qanuni boyiche toxtam tüzüp maash bérish, paaliyetlirimizni kesipleshtürüshning asasi. Ulargha qanchilik maash berse erziydu. Nöwettiki teshkilatlarning iqtisadiy ehwalni közde tutup, ulargha özliri turushluq sheherdiki otturahal maash alidighan memuriy xadimning maashi bilen teng maash bérilidu. Bu somma 1% pilanigha awaz qoshqan kishilerning sani we yighilidighan sommigha qarap belgilinidu. Her dölette 100 adem birliship bir ademni qanunluq ishlitish we bir teshkilatning xirajitini qamdashqa yardem qilish nishan qilinidu.
Kim béridu? Qanchilik béridu? Qachan béridu?
Weten we millet üchün hesse qoshushni xalaydighan her qandaq kishi, kirimining az-köp bolushidin qet’iynezer, eng az bolghanda sap kirimining 1% ni bérishi tewsiye qilinidu. Ixtiyariy asasta uningdin köp bersimu bolidu. Teshkilat we muqim ishleydighan xadimning xirajetliri her ayda hésablinidighan bolghachqa ayda bir aptomatik yollinidighan shekilde bérish tewsiye qilinidu. Ayliq béridighan somma yardem bergüchining yilliq sap maashini 12 bölgendiki sanning 1% boyiche hésablinidu. Mesilen: yilliq sap maashi 12000$ bolsa ayda béridighini 10$, 5000$ bolsa ayda béridighini 5$. Bu sommini maashining ösüsh yaki töwenlesh ehwaligha qarap yilda bir yaki ikki qétim özgertse bolidu. Yardem sommisi turushluq döletning puli boyiche shu dölettiki teshkilat hésabigha kiridu.
Néme üchün 1%? Jiqraq berse bolamdu?
Eng asasliq meqset, sijil hem muqim ayliq yardem menbesi berpa qilish. Shuning bilen teng, kirim ehwaligha asasen hemme kishining barawer yardem qilishni ishqa ashurush. Shunga, eng kamida 1% ni bérish telep qilinidu. U éghir kelmeydu. Uningdin jiqraq bérishke qurbi yétidighan we xalaydighanlargha chek yoq. Yardem sommisi, her qaysi döletlerdiki Uyghur jamaitining sani we iqtisadi ehwaligha qarap bashqiche usulda békitilsimu bolidu. Qurban héyt waqtida qurbanliqning üchtin ikkisi qimmitidiki sommini qoshumche bérishmu tewsiye qilinidu. Shu arqiliq öz wetini we milliti üchün xeyri-saxawet qilishmu sawabliq ish. Barliq yardem bergüchilerge qeghez yaki éléktronluq talon bérilidu. Her qaysi döletlerning emeliy ehwaligha qarap, u talondiki sommini özi turuwatqan dölette töleydighan bajdin chiqiriwetse bolidu.
Elchilerning roli néme? Qandaq paaliyet élip baridu?
Her dölettiki merkiziy teshkilatqa qarashliq teshkilatta eng az bolghanda 10 elchi bolidu. Ulargha bir teshkilat mes’uli qoshulup, muhim qararlarda awaz bergende tengliship qalmasliq üchün, teshkiliy qurulmidiki ezalar taq sanliq (yeni 11) bolush oylishildi. Eger bu muwapiq bolmisa ehwalgha qarap özgertish élip barsa bolidu(ejdadlirimiz burun chong ishlarda 9 ni muwapiq dep qarighan, mesilen: (9 Uyghur, ichki 9 qebile, tashqi 9 qebile … dégendek). Ular aldi bilen bu pilanning ehmiyiti we qandaq emelge ashurush toghrisida öz-ara toluq chüshenche hasil qilip, yardem toplash, ishlitish we bashqurush jehette tejribisi bar teshkilatlarning ish béjirish usuli örnek qilip, pilanliq ish teqsimatigha asasen ish bashlaydu. Turushluq dölette tizimlitilghan qanuniy teshkilat bolmisa elchiler qurup banka hésabati échip ish bashlaydu. Her elchi 1% yardem béridighan 10 kishi bilen ayrim-ayrim körüshüp qayil qilghandin kéyin töwendikidek turushluq dölettiki banka itrap qilidighan maqulluq xétige(bundaq xetni adette hésab achqan banka shu dölet tilida teminleydu, yaki qandaq qilish toghrisida meslihet béridu) imza qoyushni qolgha keltüridu:
———
Men öz ixtiyarim bilen XXX (teshkilat nami) ning hésabimdin ayda XXX (1% ge toghra kélidighan pul sommisi yézilidu) chiqiriwélishigha qoshulup lazimliq matériyallarni berdim. Shundaqla, xalighan seweb bilen pul chiqirishni toxtitish hoququmni saqlap qalimen…
Imza: waqit:
———
Kimge béridu? Qandaq shekilde béridu?
Yardem pul xalighan elchige neq pul, chek yaki banka yollanmisi sheklide bérilse bolidu. Bérilgen her qandaq sommigha qeghez yaki éléktronluq talon bérilidu. Ayliq aptomatik banka yollanmisi sheklide bérish küchlük tewsiye qilinidu we lazimliq resmiyetler ötilidu.
Yardem bergüchining mexpiyiti saqlinamdu? Yardemning ishlitilish ehwali toghrisida ochuq-ashkara doklat bérilemdu?
Shundaq. Bu ikki jehette Uyghuryar we bashqa yardem élish, ishlitish we bashqurush jehette tejribisi bar teshkilatlarning ish béjirish usuli örnek qilinidu. Yardem bergenler tizimliki qet’iy mexpiy bolidu, öz nam-sheripini ashkarilashni telep qilghanlarning tallishigha hörmet qilinidu.
“Uyghur öyi pilani” qandaq yolgha qoyulidu?
Muhajirettiki Uyghurlarning sanining éshishigha egiship, 2- we 3-ewlad Uyghurlarmu barliqqa kéliwatidu. Shuning bilen birge, kichiklerge ana til dersi ötüsh, kutupxana, qiraetxana tesis qilish, héyt bayramlarda yighilish… Qatarliqlar üchün ortaq paaliyet meydani bolalaydighan illiq “Uyghur öyi” ge bolghan éhtiyaji barghanséri ashmaqta. Uni berpa qilish üchün köpinche kishiler töwendiki ikki xilla yol bar dep qaraydu:
- Ijarige Elish
Artuqchiliqi: köp meblegh ketmeydu, qisqa muddetlik pilan boyiche (1-3 yilghiche) sinaq teriqiside yolgha qoyulsa ziyan’gha köp tewekkül qilmighanliq bolidu. Bezi döletlerde hökümet orunliri ammiwiy teshkilatlar üchün bazar bahasidin köp erzan ijarige béridighan ishlarmu bar. Sétiwélish imkaniyiti sugha chilashsa, bumu yaxshi amal.
Kemchilliki: ijare heqqi, bézesh we bashqa normal paaliyet élip bérish üchün serp qilghan chiqimlarni qayturup kelgili bolmaydu. Mesilen: 100 m2 liq, qatnash qolayliq we qilidighan paaliyetlerge mas kélidighan orun’gha jaylashqan yerning ayliq ijarisi texminen 2000$ dep perez qilsaq, yilda ijare üchünla 24000$ bolidu, üch yilda 72000$.
- Sétiwélish
Artuqchiliqi: ijare tölenmeydu, teshkilat muqim mülükke hem orun’gha ige bolidu, chong sheherlerde muqim mülük bahasi chüshüp kétidighan ehwallar intayin az körülidighan bolghachqa sélin’ghan mebleghdin ziyan chiqmaydu. Uzun muddetlik pilan’gha bekrek mas kélidu.
Kemchilliki: meblegh köp kétidu, bankidin qerz élishqa toghra kelse ösüm töleshke toghra kélidu. Mesilen: 350 000$ qerzni her ayda 2000$ din qaytursa, 25 yilliq ösümi 3% boyiche hésablansa, mejburi élishqa tégishlik sughurtini qoshqanda texminen 150 000$ etrapida bolidu. 350 000$ qerzni her ayda 2300$ din qaytursa, 15 yilliq ösümi 2% boyiche hésablansa, mejburi élishqa tégishlik sughurtini qoshqanda texminen 85 000$ etrapida bolidu. Shuni éniq bilish kérekki, banka sizge hergiz yardem qilish üchün qerz bermeydu. Banka sizge qerz bérip tursa, héchqandaq ziyan tartmaydighanliqigha közi yétip, ösüm arqiliq payda alalaydighanliqigha qayil bolghanda andin sizge qerz béridu. Bolmisa qerz bérishni xeterlik dep qarap ret qilidu. Qisqisi, banka ösüm alidighan bolghachqa, eng yaxshisi bankidin qerz élishtin saqlinip, “küch birlikte, ish ömlükte” dégendek özimizge tayinishni birinchi orun’gha qoyushimiz kérek.
“Uyghur öyi” berpa qilishta biz tewsiye qilidighan usul tertipi töwendikiche:
- Qurmaqchi bolghan “Uyghur öyi” ge kétidighan mebleghni mölcherlesh
- Shexsler birliship “hessidarliq shirkiti” ge oxshap kétidighan qanunluq bir pay shirkiti yaki guruhi(A dep qisqartip élinidu) qurush
- “Uyghur öyi” de emeliy paaliyet qilidighan teshkilat qurush(B dep qisqartip élinidu)
- Her adem 1000$ din yaki her aile kamida 2000$ din A gha höjjetlik meblegh sélish(ochuq éytqanda ösümsiz qerz bérish); her 1000$ ni bir pay dep qarash
- B mu A gha chamisining yétishiche meblegh sélish (misal: 10000$)
- Meblegh toluq bolsa A namida orun sétiwélish; toluq bolmisa kemligen qismini bankidin qerz élip orun sétiwélish
- Sétiwalghan orunni B gha ijarige bérish (deslepki 6 ay ijare almasliq)
- A töleshke tégishlik zimin béji… Qatarliq chiqimlarni üstige élish B
- B bergen ijare bilen melum shexisning yaki ailining qoshqan meblighini qayturup bérish
- Meblighi qayturulghan shexsning péyi B gha tewe bolghan bolush hem shu arqiliq B ning péyini köpeytish
- B ning béyi 100% ge yetkende A ni taqap, yerning qanuniy igidarchiliq hoquqini B gha ötküzüsh
“Uyghur öyi” berpa qilish sixémisi
Mesilen: A deslepte 100 ailidin 200,000$ , 140 boytaqtin 140 000$ , B din 10,000$, jem’iy 350,000$ qerz élip 100 m2 liq bir orun sétiwalidu, jem’iy pay 350. B ayda 2000$ din yiligha 24000$ ijare töleydu. A zémin béji we bashqa xirajet üchün 4000$ chiqim qilip, qalghan 20000$ bilen memet we semet… Qatarliqlar salghan mebleghni qayturidu. Memet we semet… Qatarliqlarning 20 péyi B gha tewe bolidu. Shu boyiche mangsa 17 yérim yildin kéyin 100% pay, yeni 350 pay B gha ötüp bolidighan bolghachqa bu 100 m2 liq bir orunning igidarchiliq hoquqi A din B gha ötidu. Bu arqiliq öz küchimiz bilen “Uyghur öyi” quralaymiz. Meblegh salghuchilar “Uyghur öyi” témining melum santémétir qismini özige tewe dep chüshense bolidu.
Bu pilandiki A bilen B ni ayriwétishte asasliqi döletning baj étibar siyasitidin paydilinish we ayrip bashqurush arqiliq meblegh salghuchilarni téximu xatirjem qilish közde tutuldi. Chünki, köpinche döletlerde ammiwiy teshkilatlarning ijarige ketken qismini kirimdin chiqiriwétip hésablap bajni azraq töleshke bolidu. Bu ikkisining otturisidiki munasiwetler her qaysi döletlerning qanunigha maslashturup ewzelliklerdin paydilansaq bolidu.
Nurghun döletlerde bundaq kolléktip orun sétiwélish “Real Estate Crowdfunding” dégendek namlar bilen atilip kelmekte. Misaldiki reqemler chüshinishlik bolushi üchün chongraq pütün san sheklide élindi. Birliship hessidarliq shirket shekli yaki kolléktip yer sétiwalghanda payni qandaq bölüsh toghrisida buni teshkilligenler öz dölitidiki shuninggha munasiwetlik qanun-tüzümlerni pishshiq tekshürüp tetqiq qilishi zörür. Bundaq ishlarni qélipqa chüshürüp bolghan we hel qiliship béridighan shirket yaki ammiwiy teshkilatlar nurghun döletlerde bar.
“Uyghur öyi” qandaq paaliyetlerni qilidu? Qandaq qilip öz xirajitini qamdap tereqqiy qilidu?
Omumen éytqanda Uyghurlargha paydiliq barliq ishlarni qilidu. Tepsiliyrek qilghanda, öz xirajiti qamdap tereqqiy qilish üchün qilidighan paaliyetliri munularni öz ichige alidu: oqu-oqutush(ana til, chet til, din), kutupxana, qiraetxana, qehwexana, chayxana (sharait yar berse ashxana), herxil medeniyet boyumliri sétish, körgezme, konsért, héyt-bayram, toy, nezir, orun ijare bérish, ilmiy-tetqiqat paaliyiti orunlashturush, meslihet bérish, xalisane yardem qatarliqlar. Meblegh salghanlar asasliq kolléktip paaliyitini imkanqeder “Uyghur öyi” de qilip uning tereqqiy qilishigha hesse qoshushta ülge bolidu.
Pilan emelge ashmisa meblegh qayturilamdu?
Shundaq. Aldi bilen mudiriyet guruppisi teshkillinip teyyarliq xizmetlerni estayidil orunlashturup hem bazar közitip töwendikidek “meblegh sélish wedinamisi”(turushluq dölet tilida yézilidu, bu peqet yéziq sheklide iz qaldurush arqiliq kishilerning yéniwalmasliqini qolgha keltürüsh üchün, shundaqla bashqa orunlardin yardem qolgha keltürüshke ispat üchün ishlitilidu. Misal üchün toluq yézilmidi) gha imza qoydurush shekli arqiliq yighilish éhtimali bolghan mebleghning omumiy sommisini mölcherleydu. Eger meblegh az yighilip qélip, banka qerz bermise yaki bergen teqdirdimu pilanning emelge éshishi mumkin bolmisa, we yaki her xil seweb bilen pilan emelge ashmisa yighilghan pul toluq qayturulidu.
———
Meblegh sélish wedinamisi
Men XXX öz ixtiyarim bilen XXX (hessidarliq shirket yaki teshkilat nami) ning “Uyghur öyi” qurush pilanini qollidim. Pilan piship yétilip ish bashlansa, meblegh telep qilin’ghan kündin bashlap bir ay ichide 1000$ ( yaki bashqa meblegh sommisi yézilidu) ni yetküzüp bérimen. Mebleghni az bolghanda üch yilghiche qayturushni telep qilmaymen…
Imza: waqit:
———
Meblegh sélish mudditi qanchilik bolidu?
3 yildin 15 yilghiche. Aldinqi 3 yilda asasen “Uyghur öyi”ni qurush, paaliyetlerni sistémilashturush, tereqqiy qildurushqa ul sélish we tejribe yekünlesh mezgili dep qarilidighan bolghachqa, bu mezgilde meblegh qayturush telep qilinmaydu. Eger tereqqiyat heddidin ziyade téz bolsa, baldur qayturush oylishidu. 3 yildin kéyin “Uyghur öyi” halliq sewiyege yétidu dep qarilidighan bolghachqa, telep qilghuchilarning meblighi ret-tertip boyiche qayturidu.
Salghan meblegh yoqap kétemdu?
Yaq. Chünki mebleghni resimdiki hessidarliq shirketa yighip, bazar tekshürüsh arqiliq sheherdiki orni yaxshi hem tereqqiyati bar jaydin muqim mülük sétiwalidu. Muqim mülükning bahasi chong sheherlerde asasen chüshüp ketmeydu. Sughurta sétiwélinidighan bolghachqa tebiiy apet bolsa sughurta shérkiti tölep béridu. U orun “Uyghur öyi” namida paaliyet élip baridighan teshkilat B gha deslepki ijarige béridu (deslepki 3 ay heqsiz), bikargha bérilmeydu. Kétidighan barliq chiqimlar ijare bilen tölinidu. Eng yaman ehwalda, B ijarini töliyelmise yaki köchüp chiqip ketse, toxtam boyiche ish körülüp, u orun bazar bahasi boyiche bashqilargha ijarige bérilidu yaki sétilip, paydisi qoshulup yaki ziyini chiqiriwétilip, meblegh qayturulidu.
Uningdin bashqa, bu orun Uyghurlarning paaliyet merkizi bolghachqa, shundaqla meblegh salghanlarning bu yer bilen biwaste payda-ziyan munasiwitimu bar bolghachqa, ularning tereqqiy qildurushqa bolghan qizghinliqi meblegh salmighanlardin yuqiri bolidu. Shunga, mebleghning pütünley yoqap kétish éhtimali yoq.
Meblegh salghuchilar qandaq étibarlardin behriman bolalaydu?
“Uyghur öyi” teshkilligen heqliq paaliyetlerning bahasida melum derijide étibargha érishidu. Tepsilati her bir paaliyetlerde ayrim élan qilinidu.
Salghan mebleghni muddettin burun qayturuwélishqa yaki sétishqa bolamdu?
Aldinqi 3 yilda qayturuwélishqa bolmaydu. Emma, pay sheklide öz-ara sétiwélishqa yaki bashqilargha ötünüp sétiwétishke bolidu. Qanuniy resmiyet heqqini özi töleydu.
Salghan mebleghning qimmitide özgirish bolamdu?
Shundaq. Sétiwalghan muqim mülükning bahasi bazar bahasining özgirishige qarap ösidu yaki töwenleydu. Misal: salghan 1000$ meblighingiz besh yildin kéyin 1300$gha ösüp kétishi yaki 800$ gha chüshüp qélishi mumkin. Istatistikilargha qarighanda, chong sheherlerdiki yaxshi jaylardiki muqim mülükning bahasining chüshüsh éhtimalliqi töwen. Tepsilatini orun élish tallan’ghan sheherdiki muqim mülük bahasining özgirish ehwalidin körüng.
“Uyghur öyi” bashqurush hey’iti qandaq saylinidu?
Uning muqim mülükini hessidarliq shirketa bashquridu, emeliy paaliyet qilishni teshkilat B öz üstige alidu. Her xil baj we chiqimni azaytish, mes’uliyetni éniq ayrish, shundaqla hökümet yardimini qolgha keltürüshke paydiliq bolushi üchün ikkisi ayriwétildi. Oxshimighan döletlerning qanun-permanlirining ewzellikliridin paydilinip bularning munasiwitini yaxshi hel qilidighan bashqiche usul bolsa téximu yaxshi.
“Uyghur öyi” de ishligüchige heq bérilemdu?
Shundaq, “Uyghur öyi” de kamida bir adem pütün künlük qanunluq toxtam bilen muqim ishleydu. Uningdin bashqa, heqsiz ishlep tereqqiy qildurushqa töhpe qoshidighan pidaiylarmu bolidu. Tepsiliy ishlarni paaliyet qilghuchi teshkilat B orunlashturidu.
Axirqi söz
Bu maqalide otturigha qoyulghan pikirni “1% sap kirimni bérish arqiliq Uyghur awazini anglitayli, “Uyghur öyi” qurush arqiliq Uyghur medeniyiti ichide yashash sharaiti hazirlap ewladlarning kélichikige ul salayli” dégen bir jümlige yighinchaqlashqa bolidu. Omumen éytqanda, chet’eldiki Uyghurlarning iqtisadiy ehwali unchiwala yaxshi emes. Bu xil ehwalda, az emma uzun’gha sozulidighan usul bilen, maqalide bayan qilin’ghan mikro-iqtisad nuqtisidin chiqish qilip, her dölette kamida birdin weten-millet dewayimizgha rehberlik qilidighan mexsus maashliq xadim turghuzush we “Uyghur öyi” qurush ishini royapqa chiqirishqa urunup körsek dégen ümidtimiz.
Bu ikki pilanning asasliq obyékti teshkilat qurup toxtap qalghan, oylighinidek rawajlanduralmighan yaki yéngi teshkilat qurushni oylishiwatqan wetenperwer kishiler. Pilanni emelge ashurush üchün peqet torda élan qilip qoyup passip halette tursa ish royapqa chiqishi tes. Shu wejidin, kichik guruppa sheklide teshkillinip yüzturane körüshüp, pilanni tehlil qilip, kishiler köngül bölidighan yaki ensireydighan mesililerni yaxshi hel qilip, qollighuchilar bilen ayrim-ayrim xususiy körüshüsh arqiliq pilanni emeliyleshtürüsh yolini tallash tewsiye qilinidu. Teshwiqatni yaxshilash arqiliq kishilerning qollishini qolgha keltürüsh üchün bu ikki pilanning muhim mezmuni awaz we sin sheklide tarqitilsa ünümi téximu yuqiri bolidu.
Sewiyimizning cheklik bolushi tüpeylidin, maqalida toluq bolmighan yaki xata ketken yerler bolushi mumkin. Teshkilat rehberliri, ziyaliylar we bashqa oqurmenlerning, merkiziy nuqtiinezerni chöridigen asasta, maqale élan qilin’ghan tor béketlerde, ammiwiy taratqularda erkin pikir bérishini chin dilimizdin ümid qilimiz.
